Report on causes of discontent among Māori in Taranaki.
IV. Nga Kupu Whakaatu mo1872
IV. Nga Kupu Whakaatu mo1872.
E kore e maha nga kupu hei whakamarama i nga kupu whakatau. I te Tonga ki Waingongoro ko nga whenua ma nga tangata Maori i kiia kia whakaritea, kia ruritia a ko nga wahi e hiahiatia ana kia hokona me hoko ki te Kawanatanga. I te taha ki te Hauraro o Waingongoro ko te whenua o te Takutai katoa a tae noa ki Hangatahua awa, "a i kiia kautia kua riro i te rau o te patu" i kiia ehara i te whenua mo te whakanoho tangata a taea rawatia te whakariterite atu ki nga tangata Maori nga wahi ma ratou, a i kiia me ata whakarite atu ki nga tangata na ratou te whenua nga wahi e whakaaetia ana e ratou otira kaua e nui atu i te rima herein te utu mo te eka kotahi. Ka oti enei Whakaatu te whakatika e Ta Tanara Makarini i runga i te mahara nui tukua ana ki nga mema o Te Runanga o nga Minita. Puta ana tetahi whakaaro o te ture hei whakahe i to ratou mahinga. Kua whakaaetia e te Paremete nga moni 200,000 pauna o roto o nga moni mo nga mahi nunui hei hoko whenua Maori i te Moutere ki te Hauraro. He whenua "Whenua Maori" ranei te whenua kua riro i te rau o te patu i runga i nga tikanga o te Ture mo nga mahi nunui a era e tika kia hokona aua whenua ki tetahi wahi o taua moni. I whakamatauria tenei i runga i tetahi tono o te Kawanatanga o Werengitana ara o te Porowini kia rihitia i nga tangata Maori mo nga tau e rua tekau ma tahi, te whenua katoa (17, 280 eka) i hoatu e te Kooti (compensation award) i waenganui o Waingongoro o Waitotara. Patai atu ana te Minita Tumuaki ki nga Apiha o te Ture e uru ana ranei enei whenua ki roto ki nga tikanga o te Ture mo nga mahi nunui. I ki te tino Roia o te Kuini (Attorney-General) ko nga whenua i riro i te rau o te patu a kua whakarerea atu ki nga tangata na ratou taua whenua i mua kua koki ano ki te tikanga whenua Maori a e uru mai ana ki nga tikanga o te Ture mo nga mahi nunui; a mo nga whenua kua puta nei te whakataunga a te Kooti kua kore te mana Maori. Kahore he aha hei hokonga o roto o te whakaaetanga a te Paremete. Kahore i ea te kupu rihi a te Kawanatanga o te Porowini o Werengitana; otira he maha nga whenua whakatau i hokona e te Kawanatanga. Kua puta te kupu a te tino Roia o Te Kuini a kua marama e ki nei kahore he wahi o te whenua i riro i te rau o te patu a kahore i whakarerea "he whenua Maori" tena a e tika ana kia hokona; a no te mea kahore atu he moni hei hoko i nga whenua whakatau tukua ana enei kia uru ki roto ki te whakaae o te Paremete, a ko nga hoko katoa o te taha ki te Tonga o Waingongoro i utua ki enei.
I taua wa ano ka timata te hoko whenua ki te Hauraro o Waingongoro i runga i te tikanga o aua kupu Whakaatu. Ko te timatanga ko te Kopua Poraka e 25,000 eka i te taha ki matau o te tahataha o Waitara, na Ngatimaru te tuku; he wehewehenga tenei hunga no Ngatiruanui a kua haere ratou ki Waitara ki Hauraki a whakatu ana-i a ia hei Hapu. I te timatanga o Maehe 1872 ka kiia nuitia i te aroaro o Ngatiawa, o Taranaki o Ngatiruanui kia hokona a Te Kopua. Tukua ana e Te Kihipone he waea mo tenei hoko kia Ta Tanara Makarini me te ki atu "ka nui tona hiahia kia hokona taua wahi ki te mea ka riro mai a ki te kore e whakararurarua te rongomau;" a i kona ka ki atu a Ta Tanara Makarini kia Parete kia tahuri ki te hoko. Me ata tirotiro nga rohe a Ngatimaru, Ngatiawa, Taranaki me Ngatiruanui. Na ki te mea ka whakaaetia nga kupu timata o te hoko, me tere te hoko. I runga i te tono a te Kaunihera o te Porowini o Taranaki kia hokona, ka waea atu ano Te Kihipone ki te Minita Maori i nga kupu nei "kei te riri nga tangata o Taranaki no te mea kahore i hokona te whenua (20,000 eka) a Ngatimaru i kiia nei kia hokona, kua whakatakariri hoki a Ngatiruanui, no te mea kahore i whakaaetia to ratou hoko a meake ka whakakore. Me waea atu a koe kia Parete kia hokona." Kahore i roa kua puta mai te kupu a te Parete kua riro te whenua. I kona ka patai a ia me pehea te ahua o te pukapuka o te whakaaetanga mo te hoko ki te Karauna i raro o nga tikanga o te Ture mo te mahi i nga mea nunui. A i te kianga atu kaua e rere ke tena pukapuka o te whakaae o te hoko tuhia iho hoatu ana e nga Maori o ratou ingoa a Rehitatia ana.
I muri tata mai ka tukua mai ano tetahi Poraka nui ake mo te hoko a ki ana a Te Omana kia kiia atu kia Te Parete kua kitea e te Kawanatanga te taunga nui o te pai i runga i te hoko o Te Kopua kua kitea hoki te ahua aro mai o nga tangata Maori i te rere ke nei mo te wa roa o ratou whakaaro, a e pai ana ano te hoko kia ai he whenua hei whakanohonoho tangata, a i kiia atu kia mahi tonu a ia i runga i te hoko mo tenei whenua rahi.
I taua wa kua rapu a Te Whiti i tetahi whakaaro pehea ranei. I te timatanga o Pepuere 1872 i tuhituhi a Mohi Tawhai ki te Kawanatanga ki ana "kua tae tetahi karere a Te whiti ki a ia he tono atu kia Ngapuhi kia haere mai ki te hohou i te rongo i waenga i a ia i te Kawanatanga" a utua ana e ia ki ana e pai ana engari kia tono tahi hoki te Kawanatanga ka whakaae a ia. Ki ana a ia te tono a korua ko te Kawanatanga ki au kia tu hei kai wawao ka tu ahau i to korua waenga; otira ki te tono ko te mea kotahi anake e kore e pai. Whakaaro ana Kawanatanga kia kaua a Ngapuhi e wawao Tuhia ana he pukapuka ki a Mohi Tawhai whakapai ana ki tona utu i te tono a Te Whiti, a mutu ana i kona
I reira kua rere haere te rongo i te Takutai ka whakahokia te whenua. Ka hohoro tonu te hoki o Titokowaru me nga morehu o era i oma ki Ngatimaru ki o ratou kainga tawhito. Tere haere mai ana nga Maori o etahi atu kainga i te marama kotahi tae atu ana te kotahi rau o Poneke. I te huihuinga, o te hawhe tau, i Parihaka, i ki atu a Wi Pirata ki nga tangata Maori kua tukua e ia te korero mo te riro i te rau o te patu ki te aroaro o Paremete kahore i tahuritia mai, a kohore a ia i hapai noa i o ratou whakaaro i ki era ranei te Kawanatanga e pehea ranei e pehea ranei, otira i ki atu a ia kia ata whakariterite ratou ko te Kawanatanga. He maha nga hui i tu, kotahi i Omuturangi a ko tetahi i Opunake, page 10he mea karanga e Wi Tako, e Wi Parata me Hemi Parai a ko to ratou i hiahia ai ko te whakahoki i te turanga o te taone a ko nga eka 1,400 me te whenua hoki kua riro i te rau o te patu. I te tuanga o te Paremete i Hurae ka hoatu e Wi Parata te pitihana o nga tangata Maori e inoi ana kia, whakahokia o ratou whenua; a ka tukua tona kupu whakamatau, koia tenei "i runga i te whakaaro o tenei Whare ko te mea tika ko nga whenua riro i te rau o te Patu me whakahoki ki nga tangata Maori nana ake." I runga i te roanga o te korero ki ana a Ta Tanara Makarini kua ki te whare o te Paramete e kore e hoki te whenua riro i te rau o te patu a e kore te Kawanatanga e whakahoki i tona kupu a ka whakahoki i te whenua. I muri tonu i tenei ka puta tetahi tautohe mo te mahi o te Kawanatanga, ka ki a Wi Parata ki te whare ki te whakahokia tetahi taha o te whenua ki nga tangata Maori o Parihaka era e puta noa te ara ki taua takiwa, ka ki a Ta Tanara Makarini "Kua pena ano te Kawanatanga i te wa o waenganui o Waingongoro o Nu Paremata. Kei te mahia nga tikanga e whiwhi ai nga tangata Maori nga whenua hei mahinga ma ratou a ko te toenga me utu, a ka hoatu he mana mo nga whenua ma ratou." Ka ki a Ta Eruera Tapata (Sir Edward Stafford), e nui ana taua whenua riro i te rau o te patu e rite ana ki te Kawhena a Mahometa (Mahomet) a e kore ahau e kite i tetahi ara pai ke atu i tenei kia tuturu ai te rongomau o te whenua, me wehewehe nui te toenga o te whenua ma nga tangata Maori ina whakawakia a ka kitea te take o te tangata. Me whakarite nga Rahui mo nga reriwe, mo nga kainga a i te wa e puta ai te awa ki te moana ka hoatu hoki he Rahui mo nga mahi a te moana. Me rapu he tikanga e kitea ai ko wai nga tangata ma ratou tetahi aha mo nga wahi whenua kahore ano i riro. Ka taea tenei katahi ka oti te tino mahi pai a te Kawanatanga. Ma tenei ka oti ai tetahi take o nga raruraru nui. Kahore ahau e ki me mahi tenei i runga i te tone o nga tangata Maori engari hei mahi aroha hei tikanga mahi ma te Kawanatanga.
Ko tenei no te 5 o Hepetema, 1872. Hinga ana te Kawanatanga a Te Pokiha tu ana ko Ta E. Tapata. I te 13 o Hepetema i te Whare o Runga i ki a Te Hueru (Sewell) i runga i te patai ka ahatia e te Kawanatanga hou nga whenua riro i te rau o te patu, ahakoa e kore a ia e ahei te ki atu i te tino tikanga o te mahinga o te Kawanatanga era ratou e piri ki te tikanga i whakaputaia e te Tumuaki. Kua oti e Wi Parata te korero atu ki ona hoa i te Takutai "Ko nga whenua katoa timata i Waingongoro tae atu ki Taranaki kua whakaaetia kia whakahokia." A kua puta ano hoki te kupu a te Kawanatanga ko te hoko o te whenua i Patea kua roa nei te korero mo te hoko, ka whakakorea. Otira i runga i te ata whakahoki o te patai era ranei te Kawanatanga e whakaae ki te whakarere i te whenua riro i te rau o te patu ka ki a Ta E. Tapata e kore e whakarerea katoatia engari me waiho mo nga mea kua kiia nei e ia. A i runga i te tono ano kia ata utua taua patai ka ki a ia e kore e pai kia panuitia i reira te tikanga o te Kawanatanga.
Otira i taua wa ka ki to Komiti i whiriwhiria mo nga mea Maori, a i tukua atu nei nga pitihana a Wi Parata, me whakahoki te whenua; a whakamanaia ana e te Whare Runanga tenei kupu "I runga i te whakaaro o tenei Whare e pai ana, a ko te mea tika ko te kupu a te Komiti i whiriwhiria mo nga mea Maori me whakamana e te Kawanatanga." Otira i ki ratou me whakarite tenei i runga i te hoatu Karauna Karaati a kaua e whakaaro ki te take Maori; a whakahengia ana e ratou te whakahoki noa i nga whenua kahore i whakataua ki nga tangata Maori nona ake te whenua i mua; a e tika ana kia peneitia, no te mea ki te whakahokia te whenua ki nga Hapu nona ake era e kore he whenua ma nga Hapu i tangohia ake nei o ratou whenua hei pa Hoia. Otira i mohiotia i runga i tenei pupuri kua tatu te tikanga o te whare mo te whakahoki i nga whenua riro i te rau o te patu. A waiho ana tenei e Ta E. Tapata "tohu mo te whakaae o te Whare ki te tikanga kua maha nei nga whakaputanga o te Kawanatanga."
Kua kaha te aki e nga tangata Maori nga Kawanatanga e rua mo tenei tikanga. Matauria rawa tenei tikanga, ka whakahokia te whenua ki te Hauraro o Waingongoro puta mai ana nga whakahe i nga wahi kahore i whakaarohia. Kahore nga tangata Maori o te taha ki te Tonga o taua awa i kite i te tika o te whakahoki o te whenua i te taha ki te Hauraro o te Awa kia Ngatiruanui me Taranaki a kei te mau ta ratou i runga i te tikanga o te riro i te rau o te patu. Tu kau a Ta E. Tapata hei Tumuaki ka rongo a ia kei te hoki nga tangata Maori ki Waitara a ki te Mania o Waimate. Waea atu ana e te Tumuaki kia Meiha Keepa kia whakamutua tenei. Whakahokia mai ana e Keepa ko te take o te raruraru ko te whakahoki i te whenua o waenganui o Waitotara me Hangatahua Awa. Ki atu ana te Heketari ki te Tumuaki tera te tikanga o te waea o Keepa koia tenei he whakaatu ahakoa ka mana te kupu akiaki i a ia era e puta mai te raruraru i roto. Kia tau te whakaaro ka ki a Ta E. Tapeta kia kiia atu ki a Meiha Keepa kei te rapu whakaaro te Kawanatanga mo te whakanoho i ona tangata ki tetahi whenua, a ka whakanohoia i te mutunga o te Paremete. Otira kua pouri a Keepa mo te kore kupu mo te whenua ki te Hauraro o Waingongoro; a ka pahure nga ra e toru o muri mai ka tuhituhi a ia i te reta tuarua he reta kaha ki a Ta E. Tapeta a mo taua whakahokinga. Ki ana a ia "kua rongo matou kua whakahokia katoatia nga whenua katoa i tera taha o Waingongoro ki nga tangata ko ratou nei te take o nga raruraru i tenei takiwa o te Moutere" ka haere tonu tona reta "ko koe e Te Tapeta te tangata mohio, te tangata ata mahi matakite o nga tangata katoa i tenei Moutere. Kei ki koe kei te tono whenua a hau maku ake: Kahore, he nui ke aku whenua haunga enei. Engari ko te tika kia tika. Kua whakahokia e koe e to Kawanatanga nga whenua o nga tangata i uru ki nga he nui. Kaua e tangohia katoatia te whenua o te tangata i iti tona he, taku hoki kahore nei aku he." Kahore i whakahokia te utu o te reta a Keepa a tuhituhi ano ana a ia ki a Ta E. Tapeta i te 7 o Oketopa me te patai atu kua tae atu ranei tona reta; otira kua hinga i taua wa te Kawanatanga a Te Tapeta. Tu rawa a Te Makarini hei Minita Maori, kua whakahoua e Keepa tona tono ki ana ia "kua kite pea koe i te reta i tuhia atu e ahau ki a Te Tapata a kua hiahia ahau kia whakakorea to tatou whakariteritenga, ko te take ko nga whenua katoa o tera taha o Waingongoro kua whakahokia ki nga tangata nana te putake o te whawhai a e mohio ana koe ki tenei, kua hoki a Titokowaru ratou ko tona Hapu a kua whakahokia katoatia o ratou whenua ki a ratou. Ko tehea te Kawanatanga nana tenei mahi? A ko tehea te Kawanatanga hei whakataunga mo tenei mahi a mo te mahi pupuru ia matou?" I runga i tenei ka ata tuhituhia tetahi kupu ata whakaaro me te tohutohu me ata tirotiro i runga i te mohio enei kupu ana, ko te mea i pouri rawa ai tona ngakau ko te tango a Titokowaru me nga Hapu o Taranaki i te whenua ki te Hauraro o Waingongoro. Otira kahore he kupu i whakahokia, heoi ano te kupu i tuhia "kua kitea e nga Minita, ko te tu o Te Keepa i taua wahi i whakaarohia pouritia kahore i pahure roa tona tono mo nga eka 16,000 a tu ana tetahi Komihana hei rapurapu i te tikanga o tona tono, a muri iho i te wa i whakataua tona tono page 11ki te 400 eka ka kitea i tona tuhituhi i tona ingoa ki te whakaaetanga kia whakakorea tona tono i runga i te utu o nga moni 2,500 pauna i tuhia e ia i runga i te whakaaro kaua tona tona mana e whakakorea.
A i te wa e mahi ana te Paremete me nga Minita tautohetohe i runga i nga tikanga kua kiia nei kua tahuri a Te Parete ki te ruri i te Takutai ki te Hauraro o Waingongoro. Haere atu ana a ia i Nu Paremeta me te mau atu i tetahi kairuri; i te 10 o Akuhata ka tu te hui ki te Mania kia ata whakaritea te ruri; kahore i roa kua kitea e kore nga tangata Maori e whakaae kia mahia mariretia a ki ana a Ta Tanara Makarini kia whakarerea a i konei ano kahore i whakaae kia mahi a mariretia a ki ana a Ta Tanara Makarini kia whakarerea a i konei ano kahore i whakaputaia.
I te hinganga o Ta E. Tapeta ka tu a Te Watarauhi (Waterhouse) hei Tumuaki Minita a tango hia ana e ia a Wi Parata hei hoa mana ki te Kawanatanga. E marama ana i runga i te patai i pataia e te Watarauhi ki te Whare o Runga kua marama ki a ia te ara kotahi o te whakaaro a Ta E. Tapeta, ko te patai tenei era ratou e whakaae ki te hoko i te whenua i Patea kua panuitia nei te hoko i muri i nga kupu a Te Tapete mo te whakaaro o te Kawanatanga i runga i te tikanga mo nga whenua riro i te rau o te puta: puta ana te kupu a Te Huera e kore e tukua kia hokona. E tia ka whakaritea kia mahia tetahi mea whakakorea tonutia. Ko te mea kotahi i ata haere marire, ko te hoki haere o nga Tangata Maori ki te Mania o Waimate.